Αγία Σοφία

I

Ο ονομαστός βυζαντινός ναός της Κωνσταντινούπολης. Μετά την άλωση μετατράπηκε σε τζαμί και τώρα είναι μουσείο.

Η Α.Σ. είναι ένα από τα λαμπρότερα αρχιτεκτονικά επιτεύγματα του χριστιανισμού και η οικοδόμησή της, σύμφωνα με μια παράδοση, στοίχισε 320.000 λίτρα χρυσάφι. Ο πρώτος ναός που οικοδομήθηκε στη θέση του σημερινού χτίστηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο, καταστράφηκε όμως από πυρκαγιά το 404. Τον ξανάχτισε το 415 ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος B’ αλλά και πάλι κάηκε στη διάρκεια της στάσης του Νίκα (532). Ο σημερινός ναός άρχισε να χτίζεται το 532 από τον Ιουστινιανό και οι σχετικές εργασίες τερματίστηκαν το 537. Αρχιτέκτονες ήταν ο Ανθέμιος από τις Τράλλεις και o Ισίδωρος από τη Μίλητο οι οποίοι, όπως αναφέρεται, είχαν εκατό πρωτομάστορες και κάθε πρωτομάστορας από εκατό εργάτες.

Στη διάρκεια της ιστορίας της η Α.Σ. έπαθε πολλές βλάβες αλλά επισκευάστηκε από τους μεταγενέστερους αυτοκράτορες. Η μεγαλύτερη καταστροφή έγινε το 558, όταν έπεσε o τρούλος από μεγάλο σεισμό και προξένησε σημαντικές ζημιές. Ανοικοδομήθηκε από τον Ισίδωρο τον νεότερο, ανηψιό του Ισίδωρου του Μιλήσιου. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός την εγκαινίασε τότε για δεύτερη φορά. Ο κύριος ναός έχει μήκος 77 μ., πλάτος 71 μ. και ύψος με τον τρούλο 54 μ. Η εσωτερική επιφάνεια έχει εμβαδόν 7.000 τ.μ., χωρητικότητας 23.000 ατόμων, ενώ o τρούλος του υποστηρίζεται από δύο μεγάλα ημιθόλια. Στη βάση του, κυκλικά, υπάρχουν 40 παράθυρα, ενώ ολόκληρος o ναός έχει 180. Ο ναός χρωστά τη φήμη του όχι μόνο στην αρχιτεκτονική του αλλά και στην εσωτερική του διακόσμηση, με τις πολύχρωμες μαρμάρινες κολόνες, τις πολύχρωμες επίσης μαρμάρινες πλάκες που καλύπτουν τους τοίχους και το δάπεδό του, και ακόμα περισσότερο με τα περίφημα ψηφιδωτά του, που, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, καλύφθηκαν με αμμοκονίαμα από τους Τούρκους. Στα νεότερα χρόνια όμως, γίνονται συστηματικές εργασίες για την αποκατάστασή του. Μετά την άλωση χάθηκαν τα αναρίθμητα κειμήλια από χρυσάφι, ασήμι και πολύτιμες πέτρες που υπήρχαν εκεί. Ενδεικτική άλλωστε της μεγαλοπρέπειας και της πολυτέλειας του ναού είναι και η ιστορική φράση του Ιουστινιανού «Νενίκηκά σε Σολομών» που αναφώνησε στα εγκαίνιά του.

Το εσωτερικό του ναού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, που σήμερα ονομάζεται Μουσείο Αγίας Σοφίας.

Στη σύγχρονη Κωνσταντινούπολη, ο ναός της Αγίας Σοφίας εξακολουθεί να δεσπόζει, χάρη στη μεγαλοπρεπή αρχιτεκτονική του.

II

Αξιόλογοι χριστιανικοί ναοί στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες.

1. Θεσσαλονίκη. Ο μεγαλύτερος βυζαντινός ναός της πόλης. Οικοδομή του 8ου αι., που είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα για τον αρχιτεκτονικό τύπο της και τη γλυπτή, ψηφιδωτή και γραπτή του διακόσμηση. Στο τέλος του 15ου αι. οι Τούρκοι τον μετέτρεψαν σε τζαμί. Το 1890 πυρκαγιά κατέστρεψε τμήματα του ναού αλλά το 1910 επισκευάστηκε από Ιταλούς καλλιτέχνες και το 1913 αποδόθηκε και πάλι στη χριστιανική λατρεία. Είναι χτισμένος στον χώρο που κάλυπτε μια μεγάλη βασιλική πιθανώς του 4ου αι. Ο ναός έχει εξωνάρθηκα και νάρθηκα και τα ψηφιδωτά του καλύπτουν το τεταρτοσφαίριο του βήματος, την καμάρα ανάμεσα σε αυτό και στην ανατολική κεραία και τον τρούλο. Στην κόγχη εικονίζεται η Θεοτόκος βρεφοκρατούσα, με κεφαλή σχετικά μεγάλη, δυσανάλογη προς το σώμα της. Στον τρούλο εικονίζεται η Ανάληψη, που θεωρείται η σημαντικότερη μνημειακή σύνθεση του 9ου αι. που έχει διασωθεί. Υπάρχουν επίσης και μερικά υπολείμματα τοιχογραφιών του 11ου αι.

2. Μιστράς. Βυζαντινός ναός που χτίστηκε από τον Μανουήλ Κατακουζηνό το 1350. Είναι σταυροειδής με τρούλο και ανήκει στην κατηγορία του απλού δικιόνιου με νάρθηκα. Πολλά παρεκκλήσια έχουν χτιστεί κοντά στον κυρίως ναό. Στην τουρκοκρατία είχε μετατραπεί σε τζαμί. Ο ναός αναστηλώθηκε το 1939.

3. Μονεμβασία. Βυζαντινός ναός της Μονεμβασίας Λακωνίας. Χτίστηκε, κατά την παράδοση, στα χρόνια του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ του Παλαιολόγου (1282-1328). Είναι οκταγωνικός ναός, που έχει για πρότυπο το καθολικό της μονής του Όσιου Λουκά. O ναός δεν έχει υπερώα. Στεγάζεται με τις απλές καμάρες, όπως οι σταυροειδείς εκκλησίες ελλαδικού τύπου. Όταν ο Μοροζίνι κατέλαβε την πόλη (1687), παραχώρησε, κατά μια εκδοχή, τον ναό σε Φραγκισκανούς μοναχούς, που τον διατήρησαν μέχρι την εποχή που εκδιώχτηκαν οι Βενετοί από την Πελοπόννησο (1715).

4. Τραπεζούντα. Λαμπρός βυζαντινός ναός που χτίστηκε ή ανακαινίστηκε ριζικά την εποχή των μεγάλωνΚομνηνών (13ος-14ος αι.). Κύριο χαρακτηριστικό του ναού είναι τα μνημειώδη πρόπυλα που στολίζουν τις πλάγιες εισόδους του. Στον ίδιο τύπο ανήκουν και οι ναοί Χρυσοκέφαλου και Αγίου Ευγένιου που χτίστηκαν στην Τραπεζούντα την ίδια περίπου εποχή.

5. Κίεβο. Θεμελιώθηκε το 1037 από τον Γιαροσλάβ, γιο του μεγάλου πρίγκιπα Βλαδίμηρου, στον χώρο όπου το 1036 κατανίκησε τους Πετσενέγκους. Η αρχιτεκτονική πρωτοτυπία της Α.Σ. και ο πλούσιος εσωτερικός της διάκοσμος την καθιστούν ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά μνημεία του 11ου αι. Ο ναός είναι πεντάκλιτος και πεντάτρουλος σταυροειδής. Τον 17 αι. ανακαινίστηκε η πρόσοψη, που είχε υποστεί ζημιές, και προστέθηκαν και νέα κλίτη. Έτσι ο ναός με τις προσθήκες μπορεί να ονομαστεί και εννεάκλιτος. Τα πέντε αρχικά κλίτη έχουν κόγχες ιερού. Η Α.Σ. του Κιέβου οικοδομήθηκε κατά το πρότυπο της Νέας Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης, κτίσμα του Βασιλείου A’ του Μακεδόνα (867-886). Ο διάκοσμός της είναι καθαρά βυζαντινός. Στον τρούλο, ο παντοκράτορας, νέος, συνοδεύεται από τέσσερις αρχάγγελους, που κατέχουν τον πρώτο ομόκεντρο κύκλο. Στον δεύτερο ομόκεντρο κύκλο βρίσκονται οι δώδεκα απόστολοι και στα λοφία οι τέσσερις ευαγγελιστές. Στην άκρη των τεσσάρων τόξων που στηρίζουν τον τρούλο εικονίζονται οι Τεσσαράκοντα μάρτυρες.Στην αψίδα του ιερού βρίσκεται η εικόνα της προσευχόμενης Παναγίας και πάνω από την Παναγία η Δέηση.Στα πλαϊνά της Αγίας Τράπεζας απεικονίζεται η θεία μετάληψη των Αποστόλων. Οι χρωματισμοί των ψηφιδωτών είναι ανοιχτοί ενώ οι σκιές έντονες. Εκτός από τα ψηφιδωτά υπάρχουν και ωραιότατες τοιχογραφίες.

6. Νόβγκοροντ. Ναός που χτίστηκε από τον πρίγκηπα Βλαδίμηρο (1045-52) κατά το πρότυπο του ομώνυμου ναού του Κιέβου. Οι τοιχογραφίες έχουν ελληνικές επιγραφές.

7. Σόφια. Σπουδαιότατο βουλγαρικό μνημείο του 12ου αι., από το οποίο πήρε το όνομά της η πρωτεύουσα Σόφια. Είναι σταυρική βασιλική, της οποίας μόνο το δυτικό σκέλος είναι τρίκλιτο. Ο ναός στεγάζεται με σταυροθόλια και χαμηλό τρούλο στη διασταύρωση. Από τον ναό λείπουν το ανατολικό σκέλος του σταυρού και η αψίδα.

Ψηφιδωτό του 12ου αι., που βρίσκεται στον νάρθηκα του ναού της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη, που εικονίζει τη Θεοτόκο ένθρονη, τον αυτοκράτορα Ιωάννη Β’ Κομνηνό και την αυτοκράτειρα Ειρήνη.

Ο βυζαντινός ναός της Αγίας Σοφίας στη Μονεμβασία είναι χτισμένος στην «πάνω γειτονιά» της πόλης, που σήμερα είναι έρημη.

Ο ναός της Αγίας Σοφίας στο Νόβγκοροντ αποτελεί εξαίρετο δείγμα ρωσικής αρχιτεκτονικής.

III

Ονομασία έξι οικισμών.

1. Ορεινός οικισμός (υψόμ. 580 μ., 93 κάτ.) στην πρώην επαρχία Κυνουρίας του νομού Αρκαδίας. Βρίσκεται στις ανατολικές πλαγιές του Μεγάλου Κόζακα. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Βόρειας Κυνουρίας.

2. Πεδινός οικισμός (υψόμ. 90 μ., 52 κάτ.) στην πρώην επαρχία Τυρνάβου του νομού Λαρίσης. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Τυρνάβου.

3. Ημιορεινός οικισμός (υψόμ. 180 μ., 7 κάτ.) στην πρώην επαρχία Καλαμών του νομού Μεσσηνίας. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Λεύκτρου.

4. Ημιορεινός οικισμός (υψόμ. 350 μ., 277 κάτ.) στην πρώην επαρχία Τριχωνίδας του νομού Αιτωλοακαρνανίας. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Θέρμου.

5. Πεδινός οικισμός (υψόμ. 40 μ., 69 κάτ.) της Λήμνου. Βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα του νησιού. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Μούδρου του νομού Λέσβου.

6. Ημιορεινός οικισμός (υψόμ. 260 μ., 96 κάτ.) στην πρώην επαρχία Χαλκίδας του νομού Ευβοίας. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Μεσσαπίων.